Kostniwo – czym jest „cement w zębach” i dlaczego tak się nazywa?

Kostniwo, znane w języku potocznym jako „cement w zębach”, to jedna z tkanek podtrzymujących ząb w kości. Pokrywa korzeń zęba, zapewnia jego stabilność w zębodole i chroni wrażliwą zębinę przed odsłonięciem. Choć pełni funkcję podobną do materiałów stomatologicznych mocujących korony czy mosty, jest naturalną, żywą tkanką o złożonej budowie i wyjątkowych właściwościach. Zrozumienie jej roli ma duże znaczenie nie tylko w stomatologii zachowawczej i periodontologii, ale też w leczeniu chirurgicznym, protetyce i diagnostyce.

Korekta merytoryczna: dr n. med. Anna Leszczyszyn – lekarz stomatolog, absolwentka Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu na kierunku lekarsko-dentystycznym.

Kostniwo – budowa, skład, funkcja i pochodzenie nazwy „cement”

Kostniwo, w terminologii anatomicznej nazywane cementem korzeniowym (cementum), to wysoko wyspecjalizowana tkanka twarda pokrywająca korzeń zęba. Jest integralną częścią przyzębia i pełni ważną rolę w utrzymaniu stabilności zęba w zębodole. Pod względem histologicznym przypomina kość, ale różni się m.in. brakiem unaczynienia i wolniejszym tempem przebudowy.

Skład kostniwa obejmuje ok. 45–50% fazy mineralnej (hydroksyapatyt wapnia), 50–55% składników organicznych i wody. Część organiczną tworzy głównie kolagen typu I i III oraz substancje bezpostaciowe (proteoglikany, glikoproteiny), które nadają tkance odpowiednią elastyczność i odporność na siły żucia. W kostniwie wyróżnia się dwa podstawowe typy: cement bezkomórkowy (pokrywający szyjkę i górną część korzenia, pełniący funkcję ochronną) oraz cement komórkowy (w dolnej części korzenia, aktywnie uczestniczący w procesach adaptacyjnych i naprawczych).

Funkcją kostniwa jest zakotwiczenie włókien ozębnej (włókien Sharpeya) w strukturze korzenia, co zapewnia biomechaniczne połączenie z kością wyrostka zębodołowego. Dzięki temu ząb jest stabilny, ale jednocześnie może minimalnie przemieszczać się w zębodole pod wpływem obciążeń, co amortyzuje siły żucia. Kostniwo chroni także zębinę korzenia przed odsłonięciem i nadwrażliwością.

Określenie „cement w zębach” wzięło się z podobieństwa funkcji mocującej do cementów stomatologicznych używanych do osadzania koron, mostów czy wypełnień. W języku pacjentów nazwa ta stała się synonimem naturalnej tkanki łączącej ząb z otaczającą kością, choć w praktyce medycznej „cement” odnosi się wyłącznie do kostniwa, a materiały stomatologiczne mają zupełnie inny skład i właściwości.

🦷  Choć cement korzeniowy i kość mają podobny skład mineralny, cement nie jest unaczyniony, co spowalnia jego przebudowę i ogranicza zdolności naprawcze.

Rodzaje cementu korzeniowego i znaczenie kliniczne

W budowie kostniwa wyróżnia się cztery typy cementu korzeniowego, różniące się składem komórkowym, obecnością włókien oraz lokalizacją:

• Bezkomórkowy cement bezwłóknisty (AAZ) – odkłada się w przyszyjkowej okolicy szkliwa, jeszcze przed erupcją zęba lub w jej początkowej fazie. Powstaje prawdopodobnie dzięki aktywności cementoblastów i nie zawiera włókien kolagenowych.
• Bezkomórkowy cement obcowłóknisty (AFZ) – wytwarzany przez fibroblasty zarówno przed, jak i po erupcji. Występuje głównie w górnej jednej trzeciej korzenia, gdzie włókna biegną poziomo. W rejonie wierzchołka wchodzi w skład cementu z włóknami mieszanymi (ZGZ).
• Komórkowy cement własnowłóknisty (ZEZ) – produkowany przez cementoblasty w różnych fazach rozwoju zęba. Nie zawiera włókien Sharpeya, ale zawiera cementocyty. Tworzy głównie dolne dwie trzecie korzenia oraz okolice furkacji, pełniąc również funkcję naprawczą w miejscach resorpcji lub pęknięć cementu.
• Komórkowy cement z włóknami mieszanymi (ZGZ) – łączy cechy AFZ i ZEZ, powstaje dzięki współdziałaniu cementoblastów i fibroblastów.

Najistotniejsze klinicznie są AFZ i ZGZ, ponieważ odpowiadają za trwałe zakotwiczenie włókien ozębnej i stabilność zęba w zębodole.

Choroby i uszkodzenia kostniwa (cementu korzeniowego)

Zmiany patologiczne w obrębie kostniwa mogą być wynikiem chorób przyzębia, urazów mechanicznych, zaburzeń zgryzu lub procesów resorpcyjnych. Do najczęściej spotykanych należą poniższe.

• Utrata cementu korzeniowego przy recesji dziąseł – odsłonięcie korzenia prowadzi do narażenia zębiny na bodźce termiczne i chemiczne, co powoduje nadwrażliwość.
• Resorpcja zewnętrzna – stopniowe niszczenie cementu (a czasem również zębiny) spowodowane urazami, stanami zapalnymi lub naciskiem mechanicznym, np. przy leczeniu ortodontycznym.
• Resorpcja wewnętrzna – rzadsza, zwykle związana z przewlekłym zapaleniem miazgi; może prowadzić do poważnego osłabienia struktury korzenia.
• Cementoblastoma – rzadki, łagodny nowotwór wywodzący się z cementoblastów, powodujący rozrost cementu korzeniowego i ból.
• Hipercementoza – nadmierne odkładanie cementu na korzeniu zęba, często jako adaptacja do zwiększonych obciążeń lub w przebiegu przewlekłych stanów zapalnych.
• Ubytki klinowe i abrazja – mechaniczne ścieranie cementu na skutek niewłaściwego szczotkowania lub kontaktu z twardymi przedmiotami (np. nawykowe gryzienie długopisów).

Większość chorób kostniwa jest wtórna do schorzeń przyzębia i wymaga leczenia przyczynowego oraz działań profilaktycznych chroniących dziąsła i ozębną.

🦷 W badaniach kryminalistycznych analizuje się przyrosty cementu (tzw. linie przyrostowe), co pozwala określić przybliżony wiek osoby z dokładnością do kilku lat.

Proces powstawania i przebudowy kostniwa

Kostniwo zaczyna odkładać się w fazie formowania korzenia zęba, a proces ten trwa przez całe życie. Tworzenie cementu korzeniowego jest wynikiem aktywności cementoblastów, które syntetyzują włókna kolagenowe i odkładają substancję podstawową. W początkowym etapie powstaje cement bezkomórkowy, pełniący funkcję ochronną, a następnie cement komórkowy, odpowiedzialny za adaptację i naprawę. Przebudowa kostniwa jest znacznie wolniejsza niż w kości, ponieważ tkanka nie jest unaczyniona, a procesy resorpcji i odkładania są ograniczone. W przypadku uszkodzeń lub przeciążeń zgryzowych cementoblasty mogą zwiększyć swoją aktywność, aby wzmocnić połączenie zęba z wyrostkiem zębodołowym.

Znaczenie kostniwa w leczeniu stomatologicznym

W stomatologii zachowanie integralności kostniwa jest bardzo ważne, zwłaszcza w leczeniu chorób przyzębia. Podczas zabiegów skalingu poddziąsłowego konieczna jest ostrożność, aby nie usunąć nadmiernej warstwy cementu, co mogłoby prowadzić do odsłonięcia zębiny i nadwrażliwości. W leczeniu chirurgicznym periodontologicznym kostniwo stanowi powierzchnię, do której mogą przyczepiać się nowe włókna ozębnej, umożliwiając regenerację tkanek podporowych. Choć implanty stomatologiczne nie posiadają cementu, funkcjonalnie odgrywa on w zębach naturalnych podobną rolę do połączenia implantu z kością w procesie osseointegracji.

Starzenie się kostniwa

Wraz z wiekiem w strukturze cementu zachodzą stopniowe zmiany. Zwiększa się ilość cementu wtórnego, zwłaszcza w okolicy wierzchołka korzenia, co bywa adaptacją do utraty wysokości wyrostka zębodołowego. Proces ten może powodować pogrubienie warstwy cementu i zmiany w układzie włókien. Starsze kostniwo jest mniej elastyczne, co w połączeniu z recesją dziąseł zwiększa ryzyko mikropęknięć i nadwrażliwości. W przypadku osób z parafunkcjami, takimi jak zgrzytanie zębami, proces pogrubiania cementu może być bardziej nasilony.

🦷 Cukrzyca, osteoporoza i choroby przyzębia mogą zmieniać strukturę i grubość kostniwa, zwiększając ryzyko jego uszkodzenia oraz utraty stabilności zęba.

Badania naukowe i diagnostyka

Cement korzeniowy jest trudny do oceny w standardowych badaniach radiologicznych, ponieważ jego gęstość zbliżona jest do gęstości zębiny. Dokładna ocena wymaga często badań histopatologicznych lub obrazowania w dużym powiększeniu, np. w mikroskopie elektronowym. Badania naukowe wykazały, że analiza cementu pozwala określić nie tylko stan zdrowia przyzębia, ale nawet przybliżony wiek pacjenta, co znajduje zastosowanie w antropologii sądowej. W periodontologii ocena kostniwa jest istotna przy planowaniu zabiegów regeneracyjnych i w ocenie skuteczności leczenia chorób przyzębia.

Kostniwo jest elementem przyzębia, który umożliwia prawidłowe zakotwiczenie zęba w kości, adaptację do sił żucia i regenerację po uszkodzeniach. Jego potoczna nazwa „cement w zębach” odnosi się do funkcji mocującej, choć w rzeczywistości jest to żywa tkanka, a nie materiał wypełnieniowy. Choroby i uszkodzenia kostniwa mają zwykle charakter wtórny do problemów przyzębia. Współczesna stomatologia coraz lepiej rozumie mechanizmy powstawania, starzenia się i regeneracji cementu korzeniowego, co otwiera drogę do skuteczniejszych metod leczenia i odbudowy.

Bibliografia:

• https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/cementum
• https://pocketdentistry.com/6-structure-and-physiology-of-the-periodontium/
• https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5390338/
• https://en.wikipedia.org/wiki/Cementochronology
• https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4064910/